Fraude in de wetenschap is vermoedelijk van alle tijden en doet zich ongetwijfeld op vele, zo niet alle vakgebieden voor. Nu berusten veel wetenschapspublicaties op onvolledige of onjuiste informatie zonder dat dit direct als fraude mag worden bestempeld. De betreffende schrijver-onderzoeker zal zich in veel gevallen niet bewust zijn van de tekortkomingen van het door hem of haar beschreven onderzoek. Vermoedelijk vaker dan wordt gedacht, kan echter sprake zijn van bewuste manipulatie van onderzoeksbevindingen en is sprake van fraude. Hoe komt de lezer daarachter? En hoe zit dat met de Redactie van een wetenschappelijk tijdschrift, die, zoals gebruikelijk, ieder manuscript vooraf voorlegt aan meerdere, onafhankelijke deskundigen? En, hoe hoger het tijdschrift staat aangeschreven, des te strenger zou de beoordelingsprocedure moeten zijn.

Een aantal jaren geleden verscheen er in een hoog aangeschreven tijdschrift een publicatie waarin werd aangetoond dat met behulp van een DNA-weefseltest kon worden voorspeld welke ogenschijnlijk goedaardige weefselveranderingen bij met name orale leukoplakieën op den duur in kanker zouden overgaan. Daarbij zij nog opgemerkt, dat er sprake was van meer dan vijf mede-auteurs. Op zichzelf is dat niets bijzonders; er verschijnen wel wetenschappelijke publicaties met meer dan vijftig gezamenlijke auteurs. Deze publicatie werd, op zichzelf begrijpelijk, als baanbrekend beschouwd. De eerste auteur van de betreffende publicatie werd vervolgens overal in de wereld voor lezingen over zijn onderzoeksresultaat uitgenodigd. Talloze laboratoria, wereldwijd, hebben in die tijd hun wetenschappelijk onderzoeksterrein verlegd naar dat van de nieuwe test. Bovendien hebben daarna vrijwel zeker veel patiënten op grond van de gerapporteerde bevindingen een chirurgische of andere vorm van behandeling ondergaan of is hen een behandeling onthouden.

Helaas, wanneer iets te mooi lijkt om waar te zijn, is dat het meestal ook. Het heeft ruim vijf jaar geduurd voordat aan het licht kwam dat de gerapporteerde bevindingen op fraude hebben berust en dat sprake is geweest van gegevens van niet-bestaande patiënten en een niet-bestaande controlegroep. Hoe kan het nu dat de fraude niet vooraf door het gerenommeerde tijdschrift is opgemerkt? Daar zijn verschillende verklaringen voor. Maar de conclusie is dat fraude niet altijd door de Redactie van een tijdschrift kan worden ontdekt. In dit geval is de fraude pas aan het licht gekomen toen in een later stadium een medewerker van de betreffende universiteit zich verder in dit onderwerp wilde verdiepen. Het viel daarbij op dat er wel bij erg veel patiënten en personen uit de controlegroep sprake was van eenzelfde geboortedatum. Allemaal verzonnen gegevens.

Oh ja, hoe zat het dan met de mede-auteurs van de bewuste publicatie? Zij hebben zich vermoedelijk voor het mede-auteurschap laten strikken zonder daar daadwerkelijk aan te hebben meegedaan. Helaas is dat nog steeds geen ongebruikelijke gang van zaken.

Prof. dr. Isaäc van der Waal (1943) is ruim 45 jaar als kaakchirurg/oraal patholoog verbonden geweest aan het VU medisch centrum/Academisch Centrum Tandheelkunde Amsterdam. In deze rubriek doet hij verslag van zijn ervaringen op de meest uiteenlopende gebieden.