Een deel van ons hedendaagse kennis, beelden en medische instrumenten zijn gestoeld op de uitbuiting van tot slaafgemaakten en vloeien voort uit wetenschappelijke racisme. Carl Linnaeus, een botanicus, deelde in 1735 mensen in ‘rassen’. Volgens zijn taxonomie behoorde de witte Kaukasische man tot het superieure ras, geleid door intellect en logica. Hij beschreef de zwarte man uit Afrika als inferieur, lui en in behoefte van autoriteit. Deze beredenering paste goed bij de tijdsgeest om slavernij goed te praten met ‘wetenschappelijk bewijs’. Petrus Camper, een arts en anatoom, meende verschillen in schedelstructuren toe te kunnen schrijven aan verschillende ‘rassen’, waarbij de schedel van Europeanen als het mooist werd beschouwd. Een belangrijke noot over Camper die vaak wordt vergeten: hij wilde mensen overtuigen dat de Afrikaan gelijk was aan de Europeaan en voor God gelijkwaardig. Daar hadden velen destijds geen oor naar. De theorieën van Camper werden helaas misbruikt voor racistische doeleinden. Vanuit dit referentiekader werden er experimenten uitgevoerd op de tot slaafgemaakten en gepubliceerd als wetenschappelijke feiten waarop later verder werd geborduurd.

Het begrip ‘ras’ is een sociaal construct dat mensen verdeelt in groepen, vaak in hiërarchische rangen waarbij één ‘ras’ als superieur wordt beschouwd ten opzichte van het andere. Het Human Genome Project (2003) heeft aangetoond dat mensen, gebaseerd op een database van 3 miljard DNA-basenparen, voor meer dan 99% genetisch identiek zijn en er geen genetische basis bestaat voor ras. Hetzelfde project toonde ook aan dat de verschillen binnen groepen groter zijn dan tussen groepen, maar ook dat het 1% verschil weinig invloed heeft op de algemene gezondheid. Desondanks wordt ras als biologisch feit genomen bij bepaalde medische algoritmes, instrumenten en voor diagnostiek. Dit staat ook bekend als ‘rassencorrectie’, waarbij de aanname bestaat dat er andere referentiewaardes gehanteerd moeten worden bij personen op basis van hun waargenomen fenotype (dat aan een ras wordt gekoppeld) dan voor de witte Europese mens. Rassencorrectie gebeurt bijvoorbeeld bij het toetsen van de long- en nierfunctie bij personen van kleur, al bestaat er een internationale wetenschappelijke consensus dat daar geen enkele biologische of genetische grond voor is en zelfs afgeraden om hierop te corrigeren. Het gevolg hiervan is dat personen van kleur systematisch worden achtergesteld in de zorg.

Men zou denken dat allerlei achterhaalde ideeën over personen van kleur tot het verleden behoren en dat niemand enige vorm van bias heeft, zeker niet in Nederland. Terwijl toch veel van de beelden uit de 19e-eeuwse slavernijgeneeskunde nog springlevend zijn in de 21e eeuw. Neem slavenarts James Marion Sims, de vader van de gynaecologie en pionier in slavernijgeneeskunde. Marion Sims kocht tot slaafgemaakten voor zijn praktijk en voerde experimenten uit zonder pijnbestrijding. Hij geloofde dat zwarte mensen minder pijn voelden en rapporteerde het als feit. Tegenwoordig zijn er meerdere studies die rapporteren dat wanneer personen van kleur klagen over pijn, dit minder serieus wordt genomen, dat deze groep mensen wel tegen een stootje kan of juist pijn overdrijft. Volgens slavenartsen en slavenhouders hadden zwarte mensen een dikkere huid, meer spiermassa en dikkere botten. Dit idee stamt nog van slavenarts Thomas Hamilton, die geloofde dat zwarte huid dikker was en herhaaldelijk de tot slaaf gemaakte John Brown verbrandde en in zijn huid sneed om te zien waar het ‘zwarte’ deel stopte. Deze misvatting leidde er in het verleden toe dat zwarte personen in de Verenigde Staten (VS) werden blootgesteld aan een hogere dosis röntgenstraling dan witte mensen. Het idee over dikkere botten leeft nog steeds in de tandheelkunde, ook in Nederland. Een veelgehoorde misvatting is dat zwarte mannen dikkere en sterkere tanden hebben dan witte mannen, waardoor extractie als moeilijker wordt ervaren.

Het eurocentrische perspectief op menselijkheid komt ook tot uiting in het schoonheidsideaal. Het werk van Camper heeft de basis gelegd voor het concept van het ‘perfecte gebit’. In de orthodontie en cosmetische tandheelkunde wordt ook gestreefd naar dit ‘perfecte gebit’ op basis van de schedelstructuur van de witte Europeaan. Het gevolg hiervan is dat personen van kleur vaker onder orthodontische behandeling moeten of worden doorverwezen. Nog een voorbeeld van het witte schoonheidsideaal zien we terug in de lasertechnologie ontwikkelingen in de parodontologie. Er zijn cosmetische en parodontologische tandheelkundige praktijken die tandvlees depigmentatiebehandelingen aanbieden aan personen van kleur. Hier heerst het beeld dat roze gekleurd tandvlees mooier is dan van nature gepigmenteerd tandvlees. Hierdoor ondergaan personen van kleur eerder en vaker een tandheelkundige behandeling om te voldoen aan de geldende esthetische normen, zonder dat er sprake is van klinische noodzaak.

De huidskleur van een patiënt is eerder gemeten als factor die onbewust als onderdeel wordt genomen in het klinisch beredeneren. Zo blijkt uit een studie, uitgevoerd onder 57 tandartsen, dat bij het beoordelen van röntgenbeelden van tanden met cariës of pulpitis de tandarts’ keuze werd beïnvloed door het vermeende gerapporteerde ras. De studie toonde aan dat de tandartsen significant vaker een wortelkanaalbehandeling aanbevalen bij witte patiënten en vaker kozen voor een volledige extractie bij zwarte patiënten. Overige studies, de meeste komen uit de VS, tonen aan dat sommige tandheelkundigen voorkeur gaven aan het behandelen van niet-zwarte personen, omdat zwarte personen als lastig werden ervaren. Een recente studie uit oktober 2023, mat dat Afro-Amerikanen meer discriminatie ervaren bij de tandarts dan andere bevolkingsgroepen. Deze personen hadden tot vier keer meer kans op slechte mondgezondheid, bezochten minder vaak de tandarts of waren niet van plan om weer een tandarts te bezoeken. Op deze manier worden gezondheidsverschillen al in de hand gewerkt, nog voordat er een consult heeft plaatsgevonden.

Er zijn verschillen tussen mensen, maar deze verschillen zijn veelal niet het gevolg van het zogenaamde ‘ras’. De meeste variaties in gezondheid tussen mensen worden veroorzaakt door omgevingsfactoren, zoals evolutionaire aanpassingen aan infectieziekten, klimatologische omstandigheden of levensstijl. Voorbeelden hiervan zijn een hogere incidentie van sikkelcelanemie onder mensen met wortels in Sub-Sahara Afrika als reactie op malaria in endemische gebieden, of een hoger risico op vitamine D-tekort bij donkere vrouwen op het noordelijk halfrond door minder blootstelling aan zonlicht. Het is van belang om rekening te houden met de variaties tussen mensen op een functionele wijze, gebaseerd op bewijs, en niet op basis van concepten uit de slavernijgeneeskunde.

Als het koloniaal denken over personen van kleur blijft bestaan, dan zal impliciete bias ruimte houden in richtlijnen, beleid, onderzoeksmethodes en dus ook terug te zien zijn in de klinische praktijk. Het feit dat in Nederland nog steeds wordt geschreven en gedacht in termen van rassen (zie bijvoorbeeld huisartsenrichtlijnen), geeft aan dat we moeten dekoloniseren. We moeten ons realiseren dat institutioneel racisme in de zorg plaatsvindt en zeer waarschijnlijk dus ook in de tandheelkunde. Er is weinig bekend over institutionele racisme en koloniale gedachten in de Nederlandse tandheelkundige zorg, opleiding en onderzoek. Vandaar dat er meer kwalitatief onderzoek en antropologische studies nodig zijn om te onderzoeken hoe institutioneel racisme en koloniale gedachten in de tandheelkunde ook vandaag nog een rol spelen in het onderwijs en in klinisch redeneren.