De Ramadan brengt veranderingen in de dagelijkse routine: mensen staan midden in de nacht op om te eten of kunnen ontwenningsverschijnselen vertonen van suikers, koffie of sigaretten. Vasten heeft impact op zowel lichaam als geest. Dit heeft ook gevolgen voor de mondzorg. In dit artikel licht ik toe wat de Ramadan inhoudt, welke praktijken met betrekking tot mondhygiëne en gezondheid voorkomen en waar tandheelkundige professionals zoals tandartsen, mondhygiënisten en praktijkhouders rekening mee kunnen houden.
Op 10 maart 2024 begint de Ramadan, waarbij moslims over de hele wereld een maand lang (29 of 30 dagen, volgens de maankalender) zullen vasten. Het vasten bestaat uit het niet eten, drinken (ook geen slokje water), roken, kauwen op producten zoals kauwgom en onthouden van seksuele relaties van zonsopgang tot zonsondergang. Het vasten van de Ramadan is de derde zuil van de islam en beschouwd als de heiligste maand van het jaar. Het is een periode waarin mensen proberen te ontnuchteren, meer goede daden verrichten, rustiger leven en anderen helpen. Een spirituele periode voor veel vastenden.
Disclaimer: Nederland telt ongeveer één miljoen moslims, waarvan een deel actief deelneemt aan de Ramadan. Het is belangrijk op te merken dat niet iedereen die zich identificeert als moslim of afkomstig is uit een regio waar de islam de dominante religie is, vast tijdens deze periode. Het is raadzaam om in eerste instantie te informeren of een persoon van plan is tijdens de Ramadan te vasten, zodat er rekening wordt gehouden bij tandheelkundige behandelingen, afspraken en mondzorgadviezen voor de patiënt.
Wat is de ramadan?
De Ramadan is de negende maand van het Islamitische kalenderjaar (maankalender). De exacte vastentijden en data worden vastgesteld met gebruik van technologie en gevolgd via kalenders of applicaties. De start en het einde van de Ramadan zijn afhankelijk van de gebruikte berekeningen van de positie van de maan. De Turkse gemeenschap gebruikt satellietberekeningen voor het bepalen van een nieuwe maan, die een nieuwe maand inluidt. Deze aankondigingen worden gedeeld via Diyanet, het religieuze instituut van de Turkse overheid. Andere gemeenschappen in Nederland, zoals de Marokkaanse, volgen de aankondiging van de Ramadan vanuit de Saudische overheid. De Saudiërs gebruiken nog de klassieke met-het-blote-oog observatie voor het vaststellen van een nieuwe maan. Vandaar dat islamitische groepen in Nederland mogelijk op andere dagen de Ramadan starten en eindigen met Eid-el-Fitr (het Ramadanfeest, vroeger bekend als Suikerfeest).
Het vasten wordt verbroken bij zonsopgang met een maaltijd genaamd de iftar, Arabisch voor ontbijt. Het is gebruikelijk om tijdens de iftar grote maaltijden te nuttigen, meestal met de familie en vrienden. Wanneer de zon onder is, kunnen mensen weer normaal eten, drinken en seksuele relaties hebben tot de dageraad, in het Arabisch Fajr. Voor de Fajr staan de meeste mensen op om weer te eten, drinken en het ochtendgebed te verrichten. De maaltijd voor de Fajr heet de suhur. De maaltijden tijdens de suhur zijn meestal licht van aard, met focus op consumptie van langzame koolhydraten met laag glykemische waardes zoals volkorenproducten of bonen en eiwitten. Er wordt heel veel water gedronken.
Adviezen
- Sommigen grijpen tijdens de Ramadan sneller naar suikerrijkvoedsel. Hogere consumptie aan zoete producten verhoogt de kans op cariës. Adviseer daarom de patiënt om goed op te letten met zoetig eten, ook als de craving sterk is.
- Gedurende de dag zijn er geen eetmomenten, maar tussen zonsondergang en zonsopgang kunnen zich verschillende eetpatronen voordoen. Sommigen hebben twee eet-momenten (iftar en suhur) of drie (maaltijd tussen iftar en suhur). Anderen kiezen ervoor om de maaltijden over de hele avond te spreiden, waardoor je meer en langere eetmomenten hebt. Meerdere en langdurigere eetmomenten verhogen ook de kans op cariës. Adviseer daarom om minder eetmomenten te hebben en leg uit waarom.
- Verwijs naar het feest aan het eind van de Ramadan als Eid-el-Fitr of het Ramadanfeest in plaats van Suikerfeest. De term Suikerfeest suggereert een ongezonde feestdag die wordt gerelateerd aan een groep mensen en kan stigmatiserend en discriminerend werken.
Wie zijn vrijgesteld van het vasten?
Niet iedereen hoeft of kan de Ramadan vasten. De volgende groepen zijn volgens de Islam vrijgesteld van het vasten:
- Reizigers*.
- Personen met een medische contra-indicatie zoals diabetes.
- Chronisch zieke personen.
- Niet-chronisch zieke personen*.
- Vrouwen die menstrueren*.
- Zwangeren*, mits zij het veilig achten en in staat zijn om te vasten.
- Vrouwen die borstvoeding geven en/of in hun kraamtijd zijn*.
- Personen die een medische ingreep moeten ondergaan*.
- Personen die niet de mentale en fysieke capaciteit hebben om te kunnen vasten; denk aan verstandelijke beperking of metabolische ziekten.
- Kinderen die nog niet biologisch volwassen zijn.
Bij meisjes: nog geen eerste menstruatie gehad.
Bij jongens: nog geen verzwaarde stem, geen schaamhaar of eerste zaadlozing.
Let op, er zijn verschillende interpretaties vanuit verschillende Islamitische wetscholen over wanneer personen geacht worden om te beginnen met vasten.
De groepen waarachter een asterisk* staat, zijn de groepen die hun niet-gevaste dagen op een later tijdstip na de Ramadan moeten inhalen.
Tandenpoetsen tijdens het vasten
Tijdens de Ramadan verandert het eet- en drinkpatroon, evenals de dagelijkse routine. Deze veranderingen hebben ook invloed op de gebitsverzorging. Personen kunnen bijvoorbeeld vergeten hun tanden te poetsen, en sommigen vermijden dit uit angst om het vasten te verbreken door per ongeluk water in te slikken. Hierdoor neemt het risico op cariës en gingivitis toe. Het is religieus toegestaan om tanden te poetsen met water en tandpasta tijdens het vasten, in verband met bevordering van de gezondheid. Deze toestemming is er ook omdat tijdens de rituele wassing voor het gebed een persoon ook zijn mond driemaal moet spoelen met water. De nadruk ligt op het voorkomen van het inslikken van water tijdens het spoelen of poetsen.
Er zijn mensen die ervoor kiezen om tijdens de Ramadan een klassieke Arabische methode van mondzorg te volgen, namelijk door te poetsen met een miswak. De miswak is een tak gemaakt van de Salvadora persica-boom en werd in het verleden en in sommige culturen gebruikt als alternatief voor de moderne tandenborstel. De miswak verwijdert tandplak door wrijving en is een natuurlijke bron van fluoride. Sommige moslims gebruiken de miswak voor mondverzorging omdat, volgens islamitische overleveringen, de Profeet Mohammed deze ook gebruikte. Aangezien niet iedereen de miswak, net zoals bij de tandenborstel, correct gebruikt, kunnen er etensresten en tandplak achterblijven. Dit resulteert in verhoogde kans op cariës of gingivitis.
5 Aanbevelingen
-
Raad de patiënt aan om twee keer per dag te blijven poetsen:
na de iftar
en na de suhur, nog voor de dageraad (Fajr) aanbreekt.
-
Als de patiënt aangeeft de miswak te gebruiken tijdens de Ramadan, help en adviseer in het gebruik van de miswak, of plan een extra tandheelkundige controle of mondhygiëne in of na de Ramadan.
Onaangename adem tijdens de ramadan
Tijdens het vasten maakt een persoon minder speeksel aan waardoor een droge mond en onaangename adem ontstaan. De onaangename adem komt door toename aan bacteriële groei door de vermindering aan speeksel die de bacteriële groei afremt. Omdat velen zich ongemakkelijk voelen bij een onaangename adem, kunnen zij sneller grijpen naar mondspoelmiddelen met menthol of alcohol. Mondspoelmiddelen met alcohol drogen de mond uit. Sommigen zullen vaker dan drie keer per dag hun tandenpoetsen of nemen de tandenborstel en tandpasta overal mee. Te vaak poetsen is af te raden in verband met mogelijke schade aan het gingiva en glazuur.
Aanbevelingen
- Leg de patiënt uit hoe een onaangename adem tijdens het vasten ontstaat en wat hiertegen gedaan kan worden.
- Raad gebruik af van mondspoelmiddelen met alcohol of antibacteriële middelen zoals Listerine of CB12.
- Adviseer de patiënt om bij het tandenpoetsen ook te flossen en/of te stokeren en de tong te schrapen.
- Leg uit dat het beslag op de tong vaak de boosdoener is voor een slechte adem en licht het tongschrapen toe.
- Mond spoelen met water zonder dit door te slikken, kan helpen tegen een droge mond. Het spoelen van de mond met water is al een onderdeel van de wassing die een moslim verricht voor het gebed.
Medisch noodzakelijke interventies, controle en behandeling tijdens de ramadan
Het kan zijn dat sommigen afspraken bij de tandarts, mondhygiëniste of preventie-assistent liever afslaan tijdens de Ramadan. De redenen kunnen per persoon verschillen: van gebrek aan energie om de tandarts te bezoeken, tot angst om door een interventie het vasten te verbreken omdat er water wordt geslikt of anesthesie toegediend. Ook de islamitische geleerden verschillen van mening over tandheelkundige interventies die mogelijk het vasten verbreken. Uiteindelijk is het de keus aan de patiënt om te bepalen of een afspraak nog kan doorgaan tijdens de Ramadan.
Volgens de islamitische leer is het toegestaan om het vasten te verbreken bij een medisch noodzakelijke behandeling. De tandheelkundige kan het beste oordelen of een behandeling kan wachten tot na de Ramadan of met spoed toegepast moet worden. Doe dit altijd in goed overleg met de patiënt en met begrip voor wat de Heilige Maand voor de patiënt inhoudt.
Adviezen
- Overleg met de patiënt of een afspraak kan plaatsvinden tussen 10 maart en 10 april (de Ramadanperiode van 2024).
- Vraag naar de behandelwensen.
- Geef een consult voor mondzorg tijdens de Ramadan.
- Verplaats (als dat kan) een afspraak tot na de Ramadan.
- In geval van twijfel over de medische conditie van een patiënt, in relatie tot het vasten van de Ramadan, raad de patiënt aan om de huisarts te bezoeken voor advies. Een bindend medisch advies van de huisarts of ander geneeskundig specialist omtrent het vasten is een geldig bewijs voor vrijstelling van het vasten.
Wilt u uw patiënten een fijne Ramadan toewensen:
‘Ramadan Karim!’– Genereuse Ramadan of ‘Ramadan Mubarak’ – Gezegende
Ramadan. Wilt u uw patiënten een fijne Eid-el-Fitr toewensen aan het eind van de Ramadan: ‘Eid Mubarak’ – Gezegend Feest.
Charifa Zemouri (2020, ACTA) is gezondheidswetenschapper gepromoveerd aan het ACTA op infectiepreventie en bio-aerosolen. Zemouri is zelfstandig onderzoeker en adviseur op het gebied van infectieziektebestrijding, gezondheidsverschillen en richtlijnontwikkeling.
Dank aan tandarts Mohamed Talhi (Rotterdam) voor zijn feedback op het stuk.
Dit artikel is verschenen in TandartsPraktijk nr. 1, 2024.
